In Zuid-Afrika lukte het Myrna Lewis om de kloof te overbruggen tussen rassen. Deep Democracy kan nu het antwoord zijn op hedendaagse maatschappelijke polariteit

Eigen foto Myrna Lewis | Afbeelding: www.deepdemocracy.nl

Als ze een toverstaf had verenigde ze mensen, organisaties en landen in de hele wereld om conflicten op te lossen. Met de door haar en haar (inmiddels overleden) echtgenoot ontwikkelde Deep Democracy methode is ze wél een heel eind gekomen. In meer dan 20 landen wordt de Lewis methode van Deep Democracy om polariteiten tussen mensen op te heffen, ieders stem te laten horen en te verbinden, succesvol toegepast. Waar Deep Democracy omarmd wordt, is besluitvorming makkelijker geworden, zijn conflicten verminderd en is er meer respect voor elkaar in klaslokalen, organisaties, bestuurskamers en in onderlinge relaties. Ook in ons land, waar Jitske Kramer het bekende, gecertificeerde boegbeeld is van haar methode.

De van oorsprong Zuid-Afrikaanse Myrna Lewis pionierde beginjaren ’90 in haar geboorteland ten tijde van de toen recente opheffing van de apartheid. Hoofdredacteur Carla de Ruiter ging met haar in gesprek over die tijd en spreekt met haar over actuele sociale en maatschappelijke thema’s. Die liggen niet zo ver uit elkaar, zo blijkt. De kansen om het tij te keren en om uit hedendaagse polariteiten te stappen, liggen voor het oprapen als het aan Lewis ligt.

Hoe zag die beginfase in Zuid-Afrika eruit?

“Ik ben geboren in Johannesburg in 1950. Als blanke vrouw heb ik in Zuid-Afrika niet zoveel geleden als het gaat over apartheid, omdat ik toegang had tot alle faciliteiten die er waren voor blanke mensen.”

Begin jaren ’90 is de apartheid in Zuid-Afrika opgeheven door de wetgeving. Alleen staat het land op het randje van een burgeroorlog en is een hot-spot van geweld. “Spanningen zijn aan de orde van de dag. De grootste werkgever, een energieleverancier die in handen is van de overheid, realiseert zich dat ook zij mee moeten met de tijd. Destijds zat daar een moderne directeur die graag over wilde stappen op een platte organisatie. Alle hiërarchie eruit. Het land ging naar een nieuw politiek geluid en deze organisatie kon niet achterblijven. Mijn man en ik waren net drie weken gestopt met werken als consultants. Hij, een Amerikaan, was naar Zuid-Afrika gekomen om met mij te trouwen en het was zijn ideaal om op zijn 40^ste met pensioen te gaan. Op een dag belde de directeur van deze organisatie. Hij had van ons werk gehoord en wilde ons uitnodigen voor een gesprek. Ik vind het moeilijk om nee te zeggen, dus ik zei ja. Mijn man was woest. Hij zag de bui al hangen. Toch gingen we naar het gesprek. We kregen voor de ogen van de directeur ruzie. De directeur zei: “Ik zie dat jullie een probleem hebben, ik laat jullie even alleen, maar het zou prachtig zijn als jullie ons willen helpen.” Toen de directeur terugkwam zei mijn man: “Ik doe dit vanwege haar en niet omdat ik het wil. Maar als ik met haar getrouwd wil blijven, moet ik dit doen.” Zo begon een groot avontuur.”

“Zuid-Afrika was doordrenkt van hiërarchie. Het was voorheen bij wet geregeld dat je geen mensen met kleur boven het supervisorniveau had. De directeur dacht dat het simpel was en dat hij, door die hiërarchie weg te halen, het interne probleem opgelost kreeg. Zijn medewerkers wisten niet hoe ze met elkaar om moesten gaan. Eerder was dat heel duidelijk: je rapporteert aan een blanke leidinggevende en die vertelt je wat je moet doen. Wij moesten teams laten samenwerken. Mensen die nooit met elkaar aan één tafel zaten, die niet met elkaar spraken.”

“Zuid-Afrika was doordrenkt van hiërarchie. Het was voorheen bij wet geregeld dat je geen mensen met kleur boven het supervisorniveau had”

De term ‘Deep Democracy’ werd als eerste gebruikt door Arnold Mindell, een Amerikaanse psychotherapeut en Jungiaans therapeut. Het is ‘democratisch’, omdat het benadrukt dat elke invalshoek ertoe doet en dat de kwaliteit van besluiten het grootste is wanneer zowel de meerderheids- als de minderheidsstem gewaardeerd wordt. Het is ‘deep’, omdat het verder gaat dan veel traditionele faciliterende methodieken.

“Mijn man en ik kennen elkaar van drie jaar training bij Arnold Mindell. Toen we in deze organisatie startten, moesten we heel pragmatisch te werk gaan. We luisterden naar iedereen op de werkvloer. We hoorden wat ze wel en niet fijn vonden en ter plekke maakten we de training. In drie jaar tijd zagen we hen groeien. We hadden het vooral over de conflicten die er in het hier en nu waren tussen mensen en we leerden hen hoe ze daar mee om moesten gaan. We maakten een behapbare methode die voortborduurde op het werk van Mindell.”

Wat was je grootste inzicht toen je daar werkte?

“Dat waren verschillende inzichten. Ik was ten eerste enorm dankbaar dat ik iets terug kon doen voor mijn land. Het ongezonde van apartheid is dat je vlakbij elkaar woont, maar niets van elkaar weet. Ik leerde voor het eerst mijn gekleurde landgenoten kennen.”

“We werkten in een omgeving met extreme, blanke racisten én mensen met kleur die vonden dat we medewerkers moesten zeggen wat ze moesten doen en hen niet zelf moesten laten denken hoe ze zouden kunnen zijn.”

“Alles wat we daar deden, deden we voor het eerst. Ik vond het een eer om dit te mogen doen als blanke vrouw. Door met name Afrikaanse mannen met kleur werden vrouwen gezien als tweederangs burgers, maar toch redde ik het daar. En het feit dat mijn man Amerikaan was, hielp mee. Anders hadden we echt geen voet tussen de deur gekregen. We werkten in een omgeving met extreme, blanke racisten én mensen met kleur die vonden dat we medewerkers moesten zeggen wat ze moesten doen en hen niet zelf moesten laten denken hoe ze zouden kunnen zijn. Al die wijsheid kwam omhoog. We legden de focus op hoe we de alledaagse dingen deden met elkaar. Dat was een enorme ervaring.”

Hoe overbrugde je de cultuurverschillen?

“Een jonger iemand spreekt niet, volgens de Zuid-Afrikaanse cultuur, totdat eerst een ouder iemand iets zegt. Maar wij waren er om iedereen een stem te geven. Er waren ook Indiase vrouwen. Zij mochten niet spreken waar een man bij was. Dus we ontwikkelden een tool waarbij je niet hoefde te praten, maar toch kon aangeven hoe je over zaken dacht. Je gaat naast de persoon staan die iets zegt waar je achter kunt staan.”

Voelde je je een pionier?

“Absoluut! Dit was nog nooit gedaan, ook op dit niveau niet. We tasten vaak in het duister en vroegen regelmatig de mensen zelf om hulp. We leerden van elkaar, want we hadden niemand om op terug te vallen.”

Zijn de basics van Deep Democracy nu hetzelfde gebleven en verder doorontwikkeld ten opzichte van toen?

“Eigenlijk niet. Ze zijn praktisch hetzelfde gebleven.”

Hoe zou je Deep Democracy nu het liefste inzetten in de wereld?

“Het is belangrijk voor iedereen. Als ik nu naar de wereld kijk, maak ik me echt zorgen en denk ik dat de ‘window of opportunity’ snel zal sluiten. Ook omdat er oorlog tussen Rusland en Oekraïne is. De wereldleiders reageren vanuit een ouderwets en patriarchaal denkbeeld. ‘Ik win en jij verliest’ is het motto. We polariseren op bijna elk vlak, politiek, in organisaties. We moeten manieren vinden om het anders te doen. Als ik een toverstaf had, veranderde ik de wereld door mensen comfortabel te laten zijn met spanning. Mensen zijn conflict vermijdend. Als er spanning is, vluchten we. We blijven aardig.”

“En we lossen het niet op, omdat we niet weten hoe dat moet. Dat zouden we al op jonge leeftijd moeten leren. We lossen een conflict niet op door maar alles eruit te flappen of naar elkaar te schreeuwen”

“In Noord-Europese landen ligt de nadruk op het met elkaar overweg kunnen om te overleven. Het lijkt alsof we dan aardig zijn naar elkaar, maar onder de oppervlakte is er een hoop spanning, boosheid of woede. Dat zie je ook in persoonlijke relaties. En we lossen het niet op, omdat we niet weten hoe dat moet. Dat zouden we al op jonge leeftijd moeten leren. We lossen een conflict niet op door maar alles eruit te flappen of naar elkaar te schreeuwen. Wat je wel kunt doen is elkaar bevragen op de dingen waar je je voorheen niet bewust van was, wat zijn de dingen die ertoe doen, wat raakte je en wat leerde je. Uit die antwoorden spreekt wijsheid. Vaak projecteren we en spiegelen anderen ons gedrag, maar kijken we niet verder waar dit vandaan komt in onszelf. Als we dat wél onderzoeken in onszelf vinden we een meer innovatieve manier van samen zijn.”

Welke tip zou je geven aan mensen die met die spanning aan de slag willen?

“Deep Democracy helpt. De methode creëert veiligheid zodat we niet weglopen. Bij spanning worden onze overlevingsmechanismen vluchten, vechten en bevriezen ingeschakeld. Wanneer je een meningsverschil met je partner of collega krijgt, ben je misschien geneigd te wachten tot je eerste emotie weg is. Dan kom je er later op terug of haal je je schouders op en laat je het zitten. Beter is het om direct te reageren, dus in het moment dat iets zich afspeelt. Dat vraagt wat oefening en lef, maar het haalt je meteen uit je overlevingsmechanismen, je reptielenbrein. Je schakelt over naar je meer menselijke brein en kunt in de nabijheid blijven van de ander.”

Ben je veel weerstand tegengekomen in je pionierende carrière?

“Ja enorm veel. Tijdens de sessies in Zuid-Afrika was de spanning vaak om te snijden. Verschillende rassen zaten met elkaar om de tafel. Ze durfden soms niets meer te zeggen of waren boos. ‘Ik hoef niet tegen die persoon te praten, hij moet naar mij luisteren, ik ben de baas. Ik ben wit en heb de diploma’s en de opleiding, hij is slechts de werker onder mij’. Of de persoon met kleur: ‘Ik luister niet naar hem, want hij is een witte klootzak en hij ziet mij niet als een persoon. Dus als hij mij niet ziet waarom zou ik hem dan zien?’ Die weerstand was heel groot. Het vroeg heel veel geduld van mij en ik ben niet zo’n geduldig type. Ik herinner me dat ik op een gegeven moment zo boos werd en mijn geduld verloor, dat ik in een oorverdovende stilte mijn schoen gooide naar de persoon tegenover mij. Mijn man kon niet geloven dat ik dat gedaan had. De man in kwestie was zo arrogant en weigerde om mee te doen. Tot ik die schoen gooide. Het doorbrak iets. Hij zag dat ik ook een mens was. Het was natuurlijk een heel onorthodoxe manier om iets te doorbreken, maar het werkte wel. Wat we met elkaar leerden was dat we, als het erop aan komt, samen zijn. Als er weerstand opkomt ben jij dan belangrijk of de groep? Er zijn zeker ook mensen opgestapt die hier niet tegen konden. De mensen die bleven redden het.”

In Deep Democracy heb je het over een sabotagelijn. Van grapjes gaan mensen over naar steeds kwalijker vormen van saboteren. Van pesten tot staken of vertrekken. Wanneer je verandering wilt in organisaties, hoe start je dan zo’n proces?

“Verandering vindt plaats als je met een kritische massa van 10% werkt. Zij moeten willen veranderen en mogen kritisch zijn. Het kost veel ondersteuning, maar het werkt. Vaak wordt er gezegd dat je bij de top van een organisatie moet beginnen, maar daar ben ik niet van. De top is erg ver van de romp. Beter kun je met de mensen die het werk verzetten beginnen, voor het grootste effect.”

Wat is je hoop en wat zijn je dromen voor de toekomst?

“Ik ben nu 71 en oma. Ik woon in Australië. Ik geniet van mijn kinderen en kleinkinderen. Ik hoop dat we als maatschappij kunnen veranderen. Ik zie wel dat er licht is aan het eind van de tunnel, als we ons tenminste niet voor die tijd opblazen. Het is dan ook mijn droom om mijn methode zoveel mogelijk te verspreiden. We ontwikkelen trainingen voor iedereen. Mijn hersenen doen het nog goed en ik wil zolang het kan een mooie plek op deze prachtige planeet innemen en iets goeds doen.”